دستگاه تولید مثل مردان
دستگاه تولید مثل
مقدمه : براي رعايت بهداشت هر عضوي، مسلماً آشنايي با نحوه فعالیت آن ضروري مي باشد . بسياري از افراد براي قلب و گوارش و ... اطلاعاتي را از منابع مختلف كسب مي كنند؛ ولي معمولاً در مورد يكي از مهمترين دستگاه‌هاي مرتبط با سلامتي خود و نسل هاي بعدي خودشان آشنايي زيادي ندارند . دستگاه هاي مرتبط با بهداشت باروري انسان به علت ارتباطي كه با باروري و زندگي زناشويي دارد و نيز استمرار و تكرر استفاده از آن براي ارتباط بين زن و مرد بيشتر از ارگان‌هاي ديگر در معرض مشكلات و احياناً بيماريهاي مختلف قرار دارد. پر واضح است كه رعايت بهداشت باروري در تمام سنين لازم بوده و براي موفقيت كامل در اين امر نياز به دانستن اطلاعات در مورد نحوه كار اين اندامها ضروری می‌نماید. ارسطو در یک جمله این چنین درمورد آشنایی با پدیدهها مطرح میکند: کسی که رشد پدیدهها را از بنیاد آن‌ها مورد مطالعه قرار می‌دهد، بهترین بینش را در مورد آنان خواهد داشت.
روش‌های پیشگیری از بارداری نیز با ایجاد تغییرات آناتومیک یا فیزیولوژیک در دستگاه باروری سبب جلوگیری از حاملگی می‌شوند آشنایی با فیزیولوژی و آناتومی باروری با کمک به درک بهتر مکانیسم هر روش در استفاده مؤثرتر از روش‌های پیشگیری از بارداری بسیار مفید خواهد بود.
1) آناتومي و فيزيولوژي دستگاه توليد مثل مرد :( Male Reproductive System )
اعضای دستگاه تناسلی مرد شامل بیضه ها، اپیدیدیم، مجاری دِفرنس(منی بر)، مجاری اِژاکولاتور(انزالی)، کیسه منی(وزیکول سِمینال)، پروستات، غدد بولبواورترال و آلت تناسلی می باشد.
اسكروتوم يا كيسه بيضه :
کیسه بیضه، یک کیسه کوچک با پوست حاوی رنگدانه است که دارای چین‌های زیادی می‌باشد این کیسه به وسیله تیغه عمودی که توسط عضله دارتوس ساخته می‌شود به دو قسمت چپ و راست تقسیم گردیده و در هنگام بلوغ از مو پوشیده می‌شود و به علت تراکم رنگدانه‌ها از پوست قسمت‌های دیگر بدن تیره‌تر است، اسكروتوم كيسه چند لايه است كه هر لايه كار ويژه اي را انجام مي‌دهد:
1. پوست كه در آن رشته هاي عضلاني صاف (عضله دارتوس) قرار گرفته اند كه به تغيير دما شديداً حساس بوده و با شل و سفت شدن ديواره آن از تغييرات دمايي بيضه پيشگيري مي شود.
2. فاسياي اسپرماتيك كه در ضخامت آن عضله كرماستر قرار دارد.
3. پوشش دو لايه صفاقي كه در صورت عدم كارايي صحيح اين لايه بيماري هيدروسل ايجاد مي شود.
بیضه‌ها Testis:
بیضه‌ها دو عدد هستند، به طور متوسط هر بیضه 4 تا 5 سانتیمتر طول، 2.5 سانتیمتر عرض و 3 سانتیمتر قطر دارد، وزن آن هم 10 تا 14 گرم می‌باشد. بیضه چپ تقریباً یک سانتیمتر پایین تر از بیضه راست است، بیضه توسط دیواره های لیفی به تعدادی لوبول(Lobuli Testis) تقسیم می‌شود(حدود 250 لوبول)، هر لوبول از چندین لوله‌ی پر پیچ و خم به نام لوله‌های منی ساز(Semniferous tubules) تشکیل شده است هر کدام از این لوله‌ها حدود نیم متر طول دارند، و تعداد آن‌ها نزدیک به 900 عدد می‌باشندکه وظیفه اصلی آن‌ها ساخت اسپرم است.
در حدفاصل لوله‌های منی‌ساز سلول‌های بینابینی لایدیگ(Leydigs) و سرتولی(Sertoli) قرار دارند. سلول های لایدیگ وظیفه تولید هورمون جنسی(تستوسترون) را دارد.
لوله‌های منی‌ساز به تدریج به یکدیگر پیوسته و شبکه بیضه‌ای را می‌سازند(Rete testis)، از این شبکه تعدادی مجرا خارج می‌شود که بنام مجرای وابران(Efferent) مرسوم است. از اتصال لوله‌های وابران لوله اپیدیدیم حاصل می‌شود.
اپیدیدیم:
اپیدیدیم عضوی است که در طول کنار پشتی بیضه قرار دارد و از بالا تا پایین بیضه امتداد پیدا می کند از اینرو طول آن مساوی با طول بیضه(4 سانتیمتر) می باشد، اپیدیدیم از یک مجرای پرپیچ و خم تشکیل شده است که طول آن تقریباً 6 تا 8 متر بوده و به علت پیچ و خم های فراوان به صورت یک جسم کوچک و کشیده درآمده و سر آن به انتهای فوقانی بیضه متصل است، این کانال مخزن اسپرماتوزوئیدها بوده و از دیواره آن مقداری مواد غذایی برای اسپرم تهیه می‌شود. مدت توقف اسپرم در اپیدیدیم پس از 18 تا 24 ساعت قدرت تحرک و باروری پیدا می کنند اما می توانند تا سه هفته در اپیدیدیم و یا مجرای دفران ذخیره شوند. در مدت حضور اسپرم در اپیدیدیم، تغییراتی از لحاظ شکل، اندازه، تحرک، نفوذپذیری و حساسیت نسبت به گرما در اسپرم صورت می‌گیرد و سرانجام اسپرم قدرت باروری می‌یابد.ادامه اپیدیدیم مجرای منی‌بر را تشکیل می‌دهد.
مجرای منی‌بر Vasodefrense :
مجرای منی بر به طول 45 سانتیمتر ادامه مجرای اپیدیدیم است و ابتدای آن به صورت پیچ‌خورده می‌باشد ولی بلافاصله پس از این قسمت به صورت مستقیم در آ مده و از داخل مجرای اینگوینال(کانال کشاله ران) رد شده وارد لگن می‌شود و سپس به طرف داخل رفته و به قاعده مثانه می‌رسد در نزدیکی پروستات این لوله کمی متسع شده و محلی به نام آمپول(Ampulla) را ایجاد میکند و بعد محتویات آمپول و مجرای کیسه‌منی وارد مجرای انزالی(Ejaculatory duct) می‌شوند که در جسم غده پروستات قرار دارد. مجرای انزالی، مجرای کوتاه و باریک به طول 2سانتیمتر است که از غده پروستات گذشته و به پیشابراه پروستاتی منتهی می‌شود که به هنگام انزال مایع منی توسط این مجرا به پیشابراه هدایت و سپس خارج می‌شود. پیشابراه لوله‌ای است که ادرار و مایع منی از آن عبور میکند این لوله از مثانه شروع می‌شود و به سوراخ خارجی مجرا درانتهای آلت تناسلی منتهی می‌گردد.
کیسه‌های منی Seminal vesicles :
دو کیسه هستند که در عقب مثانه قرار گرفته‌اند، هر کدام حدود 5سانتیمتر طول و 1.5 سانتیمتر عرض دارند و در واقع لوله‌هایی به طول 10 تا 15 سانتیمتر هستندکه روی هم چین خورده‌اند. در ابتدا به غلط تصور می‌شد که اسپرمها در این کیسه‌ها ذخیره می‌شوند و به همین دلیل آن‌ها را کیسه‌های منی می‌نامیدند ولی بعدها مشخص شد که فقط غدد ترشحی هستند که قسمت اعظم مایع منی را ترشح می‌کنند. این مایع ژلاتینی، کمی قلیایی و سرشار از ویتامین C ، فروکتوز، اسیدهای آمینه و پروستاگلاندین می‌باشد که جهت تغذیه اسپرم به کار می‌روند. این ترشحات در موقع انزال به مایع منی اضافه می‌شود و احتمالاً با واکنش قلیایی خود به همراه ترشحات پروستات نقشی در حفاظت اسپرمها در برابر محیط اسیدی مهبلی را برعهده دارند، فروکتوز قند ویژه مایع منی است که برای تحرک و انرژی اسپرم لازم است و پروستاگلاندین‌ها ممکن است انقباضات لوله رحم را تغییر داده و با ایجاد انقباضات معکوس در رحم و لوله های رحمی اسپرم ها را خیلی سریع به تخمدان ها برساند(چند اسپرم ظرف 5 دقیقه خود را به انتهای لوله رحمی می رسانند(.
پروستات (Prostate gland) :
غده‌ای است بلوطی شکل که مجرای ادرار از آن عبور میکند 4سانتیمتر عرض، 3 سانتیمتر ارتفاع ، 2سانتیمتر قطر و 20 گرم وزن دارد. قسمتی از پیشابراه داخل پروستات قرار دارد که به آن پیشابراه پروستاتی گفته می‌شود، اگر پروستات به هردلیلی بزرگ شود به علت فشاری که روی پیشابراه ایجاد می‌گردد باعث انسداد مجرا و احتباس ادرار می‌شود که به اصطلاح به بیماری پروستات معروف است. پروستات یک مایع رقیق شیری شکل قلیایی حاوی کلسیم، سدیم، فسفر، گلوکز، فروکتوز، اسیدفسفاتاز، ویتامینC و ... ترشح میکند که طی عمل انزال به مجرای پیشابراه می‌ریزد. این احتمال وجود دارد که مایع پروستاتی اسیدیته مایعات را بعد از انزال خنثی کرده و قابلیت تحرک و باروری اسپرمها را به مقدار زیادی تشدید میکند(ترشحات واژن PH حدود 4 دارد در حالی که اسپرم برای فعالیت نیاز به PH حدود 6 دارد).
غدد کوپر یا بولبواورترال :
دو عدد غده به اندازه نخود بوده که در عقب پیشابراه قرار گرفته‌اند از این غدد موکوس ویژه‌ای ترشح می‌شود که شفاف و چسبناک بوده و برای آماده سازی آلت قبل از انزال می‌باشد.
آلت تناسلی (Penis) :
پنیس عضو جفتگیری مرد است، عضوی است برای انتقال اسپرم به درون واژن، شامل تنه و ریشه می‌باشد که از سه توده قابل انقباض به نام اجسام غاری(Corpus Cavernous) و جسم اسفنجی(Corpus Spongiosus) تشکیل شده که با احتباس خون در خود باعث نعوظ(Erection) می‌شوند. سر آلت تناسلی(Glans of penis) دارای بیشترین سلول تحریکی جنسی در مردان است.
منی(Semen):
منی که طی فعالیت جنسی مرد انزال می یابد، ترکیبی از مایع و اسپرم جریان یافته از مجرای دفران است(60% مایع کیسه های منی، 30% مایع پروستات و کمتر از 10% اسپرم)؛ به علت شیری رنگ بودن مایع پروستات منی هم به رنگ شیری می باشد و به علت موکوئیدی بودن مایع کیسه منی به صورت لخته مانند است اسپرم موجود در مایع منی در داخل بدن مرد تا یک ماه می تواند زنده بماند ولی بعداز انزال در داخل مجاری تناسلی زن به مدت 24 تا 48 ساعت عمر دارد. اسپرم را اگر در دمای کمتر از 100 درجه زیر صفر نگهداری کنند می تواند تا سالهای زیادی زنده بماند(بانک اسپرم).
هورمون تستوسترون يا هورمون جنسي مردانه:
ترشح اين هورمون که توسط سلول‌های بینابینی لایدیگ انجام می‌شود در جنين مذكر منجر به رشد دستگاه هاي جنسي مردانه مي گردد و همچنين در ابتداي بلوغ سبب ظهور صفات ثانويه جنسي مي گردد، در ماه‌هاي آخر بارداري بيضه ها تحت تأثير اين هورمون از داخل شكم و از طريق كشاله ران به درون اسكروتوم رانده مي‌شوند.
بطور عموم تستوسترون مسئول صفات مردانه مي باشد . مقدار متوسطي تستوسترون در زندگي جنيني و تا 10 هفته يا بيشتر بعد از تولد توسط بيضه ها توليد مي شود اما بعد از آن تا 10 تا 13 سالگي ترشح آن كاملاً متوقف مي شود. بعد از آن در زمان بلوغ مقدار ترشح آن به شدت افزايش و مجدداً بعد از 50 سالگي كاهش مي يابد.
1- اثر به رشد اندامهاي جنسي و پيدايش صفات اوليه و ثانويه جنسي
2- اثر بر رويش مو در نقاط مختلف بدن
3- اثر بر طاسي مردانه
4- اثر بر صدا
5- اثر بر پوست و پيدايش آكنه در دوران بلوغ
6- اثر بر تشكيل پروتئين‌ها و رشد عضلاني در مردان
توجه : اين اثر تستوسترون(اثر بر عضله) باعث شده كه از آن به عنوان يك عامل كمكي در ورزش استفاده گردد ولي بايد توجه كرد كه متاسفانه استفاده از اين ماده بدون تجويز پزشك و بررسيهاي كلينيكي همزمان، مي تواند موجب آسيب كبد و حتي ايجاد سرطان‌هاي كبد گردد. همچنين استفاده از هر نوع هورمون جنسي در مردان ممكن است باعث ايجاد عقيمي و در زنان سبب رويش مو در صورت ، صداي مردانه، پوست خشن و قطع قاعدگي و ... شود.
روند ساخت اسپرم :
يكي از كارهاي بيضه ساخت اسپرم مي باشد. ساخت اسپرم از حدود 13 سالگي شروع شده و تا پايان عمر ادامه می‌يابد. عمل اسپرم سازي كه از شروع تا خاتمه حدود 75 روز طول مي كشد را اسپرماتوژنز مي گويند .
بالغ شدن و انتقال و نگهداري اسپرمها:
بعد از ساخت، اسپرم وارد يك كانال طولاني به نام اپيديديم(6متري) مي شود (Epididymis) كه وظيفه انتقال و آماده سازي اسپرم را به عهده دارد. اين عمل حدود 1 تا 12 روز طول مي كشد بعد از اين مرحله اسپرمها از طريق كانالي به نام مجراي وابران(Vas deferens) عبور كرده و وارد محلي به نام آمپول(Ampoule) مي شوند. محتويات آمپول به همراه محتويات كيسه مايع مني و پروستات به مجراي انزال (Ejaculatory Duct) وارد مي شوند . لازم به ذكر است كه روزانه حدود 120 ميليون اسپرم توليد مي شود. اسپرمها می‌توانند با حفظ قدرت باروری خود حدود یک ماه در مجاری تناسلی به حالت انبار شده باقی بمانند.
انتقال اسپرمها به لوله هاي رحمي و عمل لقاح :
در هنگام انزال ترشحات كيسه مايع مني و پروستات با اسپرم مخلوط مي‌شوند.حجم متوسط مني در هر انزال حدود 5- 2 ميلي ليتر مي‌باشد كه از دو قسمت اسپرم و مايع مني تشكيل يافته است (بيش از 90 درصد حجم آنرا مايع مني تشكيل مي‌دهد و اسپرم حجم خيلي كمي از آنرا تشكيل مي دهد) در هر ميلي‌ليتر از مايع مني حدود 100ميليون اسپرم وجود دارد كه اين 100ميليون فقط 3-2 درصد حجم مايع مني را تشكيل مي دهد. مایع منی بعد از انزال ابتدا به صورت لخته است، اما طی 15 تا 20 دقیقه بعد حل می‌شود. اسپرم ها معمولاً تا 1.5 ساعت بعد از انزال به لوله هاي رحمي مي‌رسند(سرعت حركت 1تا 4 ميليمتر در دقيقه) و در اين مكان 24 تا 72 ساعت قابليت باروري تخمك را دارند كه در صورت حضور همزمان تخمك لقاح صورت گرفته و جنين تشكيل مي‌گردد. با وجود اينكه فقط يك اسپرم براي بارور كردن تخمك كافي است ولي كساني كه تعداد اسپرمهايشان در هر ميلي ليتر كمتر از 40 ميليون باشد 50% احتمال عقيمي وجود دارد و اگر اين مقداركمتر از 20 ميليون باشد معمولاً فرد عقيم مي شود.
نهان بیضگی(کریپتورکیدیسم):
بیضه ها تا یک ماه قبل از تولد داخل شکم قرار دارند و تحت تأثیر هورمون هایی نزول یافته و وارد کیسه بیضه می شوند، گاهی این نزول صورت نمی گیرد یا به طور ناقص صورت می گیرد بنابراین یکی یا هر دو بیضه در داخل شکم یا کنال اینگوینال و یا جای دیگری در مسیر نزول باقی می مانند. این بیضه ها ممکن است توانایی تولید اسپرم خود را از دست بدهند بنابراین معاینه نوزادان پسر به دنیا آمده از جهت وجود هر دو بیضه داخل کیسه بیضه ضروری است تا در صورت عدم نزول بیضه ها این عمل توسط جراحی انجام گیرد.
عمل جنسی مرد: مهم ترین منبع پیام های عصبی حسی برای آغاز عمل جنسی مرد، سر آلت تناسلی(glans penis) است. سر آلت تناسلی دارای نوعی سیستم حسی بسیار حساس(اندامک انتهایی) است که نوع خاصی از حس، موسوم به حس جنسی(sexual sensation) را به سیستم عصبی مرکزی می فرستد. این احساس ابتدا به نخاع و سپس به مغز ارسال می گردد. همچنین پر شدن اندامهای جنسی(کیسه های منی، آمپول و ...) و همچنین التهاب یا عفونت خفیف این اندامها می توانند سبب ایجاد این احساس به طور مداوم گردند.
احتلام یا تخلیه شبانه(nocturnal emission) : تحریکات مناسب روانی می توانند توان شخص را برای انجام عمل جنسی تا حدود زیادی تقویت کنند. پرداختن به افکار جنسی و یا دیدن خواب جنسی می تواند باعث انزال گردد و تعدادی از مردان این اتفاق را خصوصاً در دوران نوجوانی تجربه می کنند.
بلوغ در پسران : در حدود سن 13 سالگی هیپوفیز هورمون‌های گنادوتروپین را رها میکند(اینکه چرا و چگونه این فرایند آغاز می‌شود هنوز به خوبی شناخته نشده) این هورمون‌ها علاوه بر فعال نمودن پروسه اسپرم سازی، سبب شروع ترشح تستوسترون شده و تستوسترون عامل بروز صفات ثانویه جنسی در مردان که قبلاً گفته شد می‌گردد و به اصطلاح شخص به بلوغ می‌رسد.
حیات جنسی مردان و یائسگی مردان: بخشی از اسپرماتوژنز در مردان که از سن بلوغ ایجاد شده معمولاً تا زمان مرگ ادامه پیدا می کند. اما بیشتر مردان در اواخر دهه های 40 یا 50 از عمر خود به تدریج دچار کاهش عملکرد جنسی می شوند. یک مطالعه نشان داده که میانگین سن خاتمه جنسی در 68 سالگی است، گرچه تفاوت های زیادی وجود دارد، این افت عملکرد جنسی با کاهش تستوسترون رابطه دارد. کاهش فعالیت جنسی مردان، یائسگی مردان(male climacteric) نامیده می شود. گاهی یائسگی مرد با علایمی همچون گرگرفتگی، احساس خفگی و اختلالات روانی مشابه علایم یائسگی زنان همراه است. این علایم را می توان با تجویز داروهای مناسب درمان کرد.
دستگاه تولید مثل زن
دستگاه توليد مثل زن The Female Reproductive System
اندامهای تناسلی زن متشکل از دو گروه داخلی و خارجی می‌باشد. اندامهای داخلی که مسئول رشد ونمو و زایمان جنین می‌باشند و اندامهای خارجی که بیشتر عهده‌دار روابط جنسی هستند:
دستگاه تناسلي خارجي شامل : مونس پوبيس (Mons pubis)، لبهاي بزرگ و كوچك (labia Minor & Major) ، كليتوريس (Clitoris) ، بولب‌وستيبول (Vestibular bulb) و غدد وستيبولار و پرده بکارت (Hymen) مي باشند .
اندام تناسلي داخلي شامل : واژن(Vagina)، رحم(Uterus) ، لوله هاي رحمي(Fallopian tube)، تخمدان‌ها(Ovary)، عروق و اعصاب مي‌باشد.
واژن Vagina :
واژن یک کانال لیفی عضلانی است که رحم را با خارج مرتبط میکند. واژن اندام جفتگیری جنس مؤنث، کانال خروجی رحم و قسمتی از کانال زایمانی است؛ انتهای فوقانی واژن به گردن رحم متصل است و انتهای تحتانی آن توسط پرده بکارت پوشیده شده است. طول واژن حدود 8 تا 10 سانتیمتر، قطر آن 3تا4 سانتی‌متراست وبا محور رحم زاویه‌ای بیش از 90 درجه می‌سازد. بعد از سنین بلوغ، فلور طبیعی واژن(لاکتوباسیل‌ها) تولید اسید لاکتیک کرده و سبب PH اسیدی واژن می‌شوند(4 تا5PH=) که این محیط اسیدی خود مانع رشد میکروب‌های مضر خواهد شد؛ در صورتی که به دلایلی این شرایط به هم بخورد(عدم رعایت بهداشت جنسی و ...) باکتری‌ها و قارچ‌های بیماری‌زا رشد کرده و ایجاد التهاب واژن یا واژنیت(Vaginitis) میکند که با ترشحات غیرطبیعی از واژن مشخص می‌گردد.
رحم Uterus :
رحم عضوي عضلاني، توخالي و گلابی شکل به ابعاد 3Ï5Ï7 سانتیمتر مي‌باشد و وزن آن 30 تا 40 گرم و ظرفیت داخلی 4 میلی‌متر است. كمي پايين تر از نيمه طول رحم بر روي نماي بيروني آن يك تنگي ديده مي شود بنام ايسموس (Isthmus) كه هم سطح با تنگي سوراخ داخلي رحم مي باشد. كه در قسمت بالاي ايسم ، جسم رحمي(Body) و قسمتي كه در پايين آن واقع شده است گردن يا سرويكس(Cervix) ناميده مي شود. رحم از سه لایه تشکیل شده است لایه سروزی یا پری‌متریوم که دور تا دور رحم را از خارج می‌پوشاند، لایه عضلانی یا میومتریوم که ضخیم بوده و شامل عضلات صاف، عروق خونی و اعصاب می‌باشد و داخلی ترین لایه آندومتر نامیده می‌شود که یک نوع غشای مخاطی خاصی است که ضخامت آن در روزهای مختلف سیکل قاعدگی متفاوت است.
گردن رحم یا سرویکس پایین‌ترین قسمت رحم است و در بالغین طولی حدود 2 تا 3 سانتیمتر دارد. سرویکس دارای یک مجرای دوکی شکل است که یک طرف آن از طریق سوراخ داخلی به حفره رحم و طرف دیگر آن از طریق سوراخ خارجی به واژن باز می‌شود محل اتصال این دو شایعترین محل بروز سرطانی سرویکس می‌باشد لذا در معاینات زنان ارسال نمونه سلولی این ناحیه تحت عنوان تست پاپ اسمیر بسیار مهم است.
لوله‌های رحمی Fallopian tube :
دو لوله رحمی به نام لوله هاي فالوپ از زواياي طرفي قسمت فوقاني تنه رحم خارج مي شوند به طول 10 سانتي متر و در انتها به شكل شيپوري(انفانديبولوم) در آمده و بر روي تخمدان‌ها قرار مي گيرند و وظيفه گرفتن تخمك و انقال آن به داخل لوله رحم را دارند. عمل لقاح هم در داخل این لوله ها انجام می‌گیرد. لوله رحمی 4 قسمت دارد: 1. قسمت داخل جداری به طول 1 سانتیمتر که در ضخامت دیواره رحم است 2.تنگه یا ایسموس که محل اتصال لوله به رحم است 3.آمپول که گشادترین قسمت و بیش از نصف لوله را تشکیل داده و لقاح در آن صورت می‌گیرد 4.اینفاندیبولوم یا ناحیه شیپوری که وظیفه گرفتن تخمک از تخمدان را دارد.
تخمدان (Ovary) :
تخمدان ها همتاي بيضه ها در مرد مي باشند، به ابعاد 3Ï5/1Ï1 سانتي متر و وزن 5 تا 10 گرم هستند. توليد مثل با تكامل تخمدان‌ها شروع مي شود. در زمان تولد يك نوزاد دختر در دو تخمدان حدود يك ميليون و در هنگام بلوغ حدود 300 تا 400 هزار تخمك وجود دارد . در سراسر سال‌هاي توليد مثل يك زن فقط حدود 400 عدد از اين تخمك‌ها تكامل پيدا كرده و باقيمانده آن‌ها از بين مي روند(بعد از يائسگي)يك تخمك در وسط هر دوره جنسي ماهانه از يك فوليكول تخمداني بداخل حفره شكمي دفع مي‌شود و توسط يكي از لوله هاي رحمي وارد رحم شده و در صورتي كه بوسيله اسپرم بارور شود تخم تشكيل و در رحم لانه گزيني مي كند. معمولاً تخمک گذاری بدون علامت بوده و احساس نمی‌شود ولی بعضی از زنان در زمان تخمک‌گذاری احساس چنگ شدن در قسمت تحتانی شکم و درد تیرکشنده یک طرفه دارند. اصولاً خونریزی ماهیانه همراه با درد سینه، نفخ شکم و درد لگنی معمولاً مطرح کننده تخمک‌گذاری طبیعی است وبرعکس این مطلب می‌تواند نشانه خونریزی بدون تخمک‌گذاری و اختلالات هورمونی باشد. در زمان تخمک گذاری ترشحات واژن کاملاً رقیق و آبکی بوده و به طور واضحی افزایش می‌یابد این ترشحات به اسپرم کمک میکند به راحتی به طرف رحم شناور شود.
بلوغ :
این دوره به نام دوره نوجوانی(Adolescense) خوانده می‌شود، دورانی که اعمال غدد درونی برای نخستین بار به مرحله‌ای از تکامل می‌رسد که تولید مثل امکان‌پذیر می‌شود. در دختران، نخستین رخداد بلوغ تکامل سینه‌ها و به دنبال آن رشد موهای نقاط مختلف بدن و نخستین قاعدگی است. سیکل‌های‌آغازین قاعدگی فاقد تخمک‌گذاری بوده و معمولاً‌بعد از یک سال به صورت منظم تخمک‌گذاری انجام می‌شود. سن بلوغ در افراد متفاوت است ولی معمولاً بین 9 تا 13 سالگی می‌باشد. اولین قاعدگی بین 12تا13 سالگی است ولی در تعداد کمی از دختران در 10 و یا 16 سالگی رخ می‌دهد.
دوره جنسي در زنان:
اين دوره با عادت ماهانه شروع مي شود و به طور متوسط 28 روز مي باشد ولي حتي در افراد سالم اين دوره از 20 تا 45 روز مي تواند متغيير باشد. اين دوره معمولاً‌در ابتدا نامنظم است ولي كم كم منظم مي‌شود و در زنهاي سالم بين 45 تا 50 سال متوقف و دوره يائسگي شروع مي شود. پس دوره باروري زن حدود 30 تا 35 سال مي باشد. تغذيه بد، كار زياد و پر مشقت، فشار زندگي و رنج روحي به طور چشمگيري از طول اين مدت مي كاهد.
چون مقدار زیادی رگ‌های خونی در جدار رحم وجود دارد بنابرین در هنگام تخریب و ریزش آن مقداری خون نیز همراه با بافت‌های خراب شده از بدن دفع می‌شود. این پدیده عادت ماهیانه نامیده می‌شودکه در زنان مهمترین نشانه کار دستگاه تناسلی است. مدت متوسط خونریزی قاعدگی در یک فرد طبیعی 8-2 روز و مقدار خونریزی 80-25 میلی‌لیتر است.
مرحله باروري در هر دوره جنسي ماهانه :
تخمك بعد از خروج از تخمدان معمولاً تا 24 ساعت قابليت باروري دارد تخمك با سرعت يك ميليمتر در ساعت در لوله رحم حركت و به طرف رحم مي رود. در چند ساعتي كه تخمك در ابتداي لوله رحمي است بهترين شرايط براي لقاح را دارد و هر چه به رحم نزديكتر شود قدرت باروري خود را از دست مي دهد.
لقاح و حاملگی:
بعد از عمل انزال كه معمولاًشامل حدود 500 ميليون اسپرم است تعدادي از اسپرم ها (حدود 1000تا 3000) در ظرف 5 تا 10 دقيقه به محل لقاح(انتهاي لوله) منتقل مي شوند. اسپرم حداكثر تا 72 ساعت زنده مي ماند(البته بيشتر آن در 24 ساعت اول از بين مي رود) بنابراين براي ايجاد لقاح زمان محدودي وجود دارد. وقتی اولین اسپرم به تخمک رسید لقاح انجام می‌شود و هسته آن با هسته تخمک ادغام شده و سلول تخم را به وجود می‌آورند بعد از لقاح، تخم به سمت رحم حرکت میکند و معمولاً 3 تا 4 روز بعد به رحم رسیده و در یکی از حفره‌های جدار داخلی رحم جایگزین می‌شود که به این عمل لانه‌گزینی گفته می‌شود در مرحله لانه‌گزینی 7 روز از تشکیل تخم گذشته و تقریباً شکل جنین پیدا کرده، بعد از لانه گزینی رابطه خونی بین مادر و جنین از طریق جفت تشکیل و جفت شروع به ترشح هورمون‌هایی میکند. در این مرحله می‌توان با تست‌هایی این هورمون‌ها را در خون یا ادرار شناسایی و حاملگی را اثبات کرد.
مهمترین تست‌های حاملگی عبارتند از :
1. تست گراویندکس(Gravindex test) : تعین HCG β ادرار می‌باشد که معمولاً یک هفته بعد از تأخیر قاعدگی یا به عبارتی دو هفته بعد از لقاح تخمک با اسپرم مثبت می‌شود.
2. تعیین HCG β سرم : دقیق ترین تست حاملگی است و معمولاً 7تا9 روز بعد از لقاح مثبت می‌شود.
علائم احتمالی حاملگی عبارتند از قطع قاعدگی، تهوع و استفراغ از هفته سوم، تغییرات در سینه ها به صورت بزرگی و تیرگی ارئول، افزایش ادرار و سوزش ادرار، یبوست،ویار و بروز لکه‌های قهوه‌ای رنگ در پوست می‌باشند.
بعضی از مشکلات شایع در زنان که آشنایی با آنان می‌تواند برای همسران مفید واقع شود:
دیسمنوره(Dysmenorrhea) :
دیسمنوره یا پریودهای دردناک یکی از شایعترین مشکلات زنان محسوب می‌شود و حدود 50 درصد زنان به آن دچار می‌شوند و تعدادی از آن‌ها در سنین باروری، همه ماهه به مدت یک تا سه روز به همین دلیل توانایی فعالیت ندارند. در این افراد درد به طور مشخص با شروع قاعدگی آغاز و 12 تا 72 ساعت طول می‌کشد. این درد معمولاً با تهوع، خستگی شدید، سردرد و احساس عمومی ناخوشی همراه است. جهت درمان، می‌توان از مسکن‌‌هایی چون استامینوفن، مفنامیک اسید، ایبوپروفن و داروهای ضد بارداری با مشورت پزشک استفاده کرد.
سندرم پیش قاعدگی: (Premenstrual Syndrom)
به وقوع دوره‌ای مجموعه‌ای از تغییرات ناراحت کننده جسمانی، روانی یا رفتاری در فاز تخمک‌گذاری سیکل قاعدگی اطلاق می‌شود. این اتفاق در فعالیت‌های خانوادگی و اجتماعی فرد می‌تواند اختلال ایجاد کند. درد بدن(سردرد، گرفتگی و کوفتگی عضلات)، احتباس آب(تورم)، خلق منفی(افسردگی، گریه کردن، احساس تنهایی، تحریک پذیری، بی‌خوابی و اضطراب)، تغییرات رفتاری، سرگیجه و ... از علائم آن هستند کسانی که به این مشکل مبتلا هستند به حمایت‌های روانی اطرافیان، خصوصاً همسرشان نیاز دارند. این سندرم بعد از تشخیص توسط پزشک درمان می‌شود.
بعد از ازدواج در صورت عدم استفاده از روش‌های پیشگیری از بارداری معمولاً حاملگی در 90 درصد زوج‌ها در یک سال اول به وقوع می‌پیوندد. بیشتر موارد لقاح موفقیت آمیز وقتی است که آمیزش جنسی طی 6 روز قبل از و یا در روز تخمک‌گذاری
ناباروری:
رخ دهد پس از تخمک‌گذاری احتمال حاملگی کمتر می‌شود. گرچه بیشتر زوجینی که قصد بچه‌دار شدن دارند در عرض یک سال موفق به این کار می‌شوند ولی حدود 15 درصد طی این مدت موفق نمی‌شوند. حدود 20 تا 25 درصد موارد ناباروری به علت مردانه، 50 درصد به علل زنانه و 30 تا 40 درصد به علل مرتبط به هر دو نفر است. در برخورد با یک زوج نابارور بهترین نوع بررسی، بررسی همزمان هر دو نفر است ضمن اینکه بررسی آقایان بسیار ساده‌تر از اقدامات لازم برای بررسی خانم‌ها است.
ناباروری مردان: علل ناباروری در مردان به سه دسته عمده تقسیم می‌شود:
-
علل قبل از بیضه: شامل علل هورمونی است به این صورت که هورمون‌هایی که محرک بیضه برای تولید اسپرم هستند از نظر مقدار یا کارکرد کفایت لازم را ندارند
-
علل مربوط به بیضه: در این موارد علارغم سالم بودن مسیرهای هورمونی، بیضه عملکرد مناسبی ندارد. مثلاً در اثر بیماری‌های وراثتی، اشعه درمانی، شیمی درمانی، عدم نزول بیضه و ... فرد از کفایت لازم جهت تولید اسپرم سالم به تعداد کافی برای باروری برخوردار نیست
-
علل پس از بیضه: در این موارد مسیر هورمون سالم بوده و اسپرم هم به مقدار کافی تولید می‌شود منتها به دلیل انسداد یا رانده شدن اسپرم به داخل مثانه، به دنبال انزال، اسپرم به تخمک نمی‌رسد.
با انجام یک آزمایش ساده اسپرموگرام می‌توان به وجود یا عدم وجود اختلال باروری در مرد پی برد که گاهی برای برخی از اختلالات موجود، مداخلات درمانی مناسبی هم وجود دارد مثل جراحی برای واریس بیضه، واریکوسل، تزریق هورمون و یا رفع انسداد در مسیر انتقال اسپرم.
ناباروری زنان: علل ناباروری در زنان به شش دسته عمده تقسیم می‌شود:
علل واژینال، علل سرویکال، علل رحمی، علل لوله‌ای، علل تخمدانی و علل هورمونی
تکنیک‌های کمک باروری:
-
IUI : ساده ترین تکنیک‌ها است در این روش مایع منی که از مرد گرفته شده پس از سانتریفوژ و آماده سازی با سوزن پلاستیکی مخصوص(آنژیوکت) در زمان تخمک گذاری به رحم تزریق می‌شود
-
IVF : در لقاح خارج رحمی، تخمک از زن و اسپرم از مرد گرفته و در مجاورت هم قرار داده می‌شود تا سلول تخم و سپس جنین تشکیل شود. پس از 3تا5 روز جنین از محیط کشت به رحم منتقل می‌گردد.
-
ICSI : یکی از اسپرم‌های مرد با یک تخمک در زیر میکروسکوپ ترکیب می‌شود و جنین پس از سه روز در رحم قرار داده می‌شود.
-
حداکثر موفقیت این روش‌ها در هر زوج 20 تا 30 درصد است ضمن اینکه هزینه بالایی دارد. در صورتی که هیچ کدام از این روش‌ها موفقیت‌آمیز نبود (مثلاً مواردی که مرد حتی در تکه برداری از بیضه فاقد اسپرم است) می‌توان اهدای اسپرم، اهدای جنین و فرزند‌خواندگی را توصیه کرد.
زایمان و سزارین:
سزارین نوعی عمل جراحی است که در طی آن جنین از طریق برش‌هایی که در جدار شکم و سپس رحم ایجاد می‌گردد به دنیا می‌آید. سزارین زمانی که الزامی باشد می‌تواند به عنوان یک تکنیک نجات دهنده زندگی مادر و جنین به حساب آید. طبق مدارک پزشکی سزارین دارای خطرات زیادی برای سلامتی مادر و جنین می‌باشد که شامل عفونت، خونریزی، خطر انتقال خون و بیماری‌های حاصله(هپاتیت وایدز)، صدمه به ارگان‌های دیگر،عوارض بیهوشی و ... می‌باشد. این عوارض برای جنین شامل خطر تولد نوزاد زودرس، زجر تنفسی نوزاد و صرف هزینه‌های سنگین مالی می‌باشد. قابل توجه است میزان مرگ و میر در زنانی که سزارین می‌شوند، 2تا4 برابر زایمان طبیعی است. سزارین همچنین فرصت ارتباط سریع مادر و نوزاد را به تأخیر می‌اندازد. امروزه در تمامی کشورهای توسعه یافته و صنعتی دنیا برنامه‌هایی در جهت کاهش میزان سزارین در حال اجراست. شایان ذکر است انجام سزارین جز در مواردی که الزاماً زایمان غیر ممکن بوده و یا جان مادر و نوزاد به دنبال آن به خطر بیافتد، معقول و پذیرفته نمی‌باشد.
آمار
وب سایت: